Romska književnost u Srbiji
Marija AleksandrovićNovija istorijska istraživanja ukazuju na činjenicu da su Romi do kraja XII veka pripadali Indiji. Nakon egzodusa i vekovnog lutanja, Romi su došli u Srbiju za vreme cara Dušana (1308-1355)[1]a već u XVI veku, Romi su živeli skoro u svim delovima Srbije, što ukazuje na činjenicu da su se prilagodili većinskom stanovništvu, prihvatajući polako religiju i običaje većinskog stanovništva, kako bi se što bolje uklopili u novu zajednicu.
Za romski jezik i književnost, zainteresovali su se istraživači tek od XV veka, a najveći doprinos istraživanju romskog jezika i književnosti dali su naučnici koji su stvarali u XIX veku kao što su Aleksandar Paspati, Džordž Borou, Franc Miklošič, Hajnrih fon Vlislocki i dr.[2] Prva knjiga o Romima na srpskom jeziku štampana je 1803. godine pod nazivom „Stematografija, sireč opisanije načalnogo proishoždenija Ciganov mađarski s nekim pripovedkami“ koje je napisao Petar Asi Marković[3]. Od značajnijih romologa XX veka bili su Rade Uhlik i Tihomir Đorđević. Rade Uhlik je 1937. godine objavio romske pesme „Romane gilja“, a 1947. godine „Ciganski rečnik“ plod njegovog istraživanja po romskim čergama u Bosni. Tihomir Đorđević je 1933. godine, objavio „Ciganske narodne pripovetke“ navodeći u uvodu knjige da se u srpskim pripovetkama koje je zabeležio Vuk Stefanović Karadžić, Vuk Vrčević i dr. nalazi veliki broj pripovedaka o Romima [4].
Usmeno stvaralaštvo Roma u Srbiji
Uglavnom su ne ― Romi prikupljali usmeno stvaralaštva Roma, što je za posledicu imalo, da prikupljena građa nije adekvatno transkribovana zbog ne poznavanja romskog jezika samih istraživača, te je ne retko, usmena romska poezija često prevedena ili prepevana na srpski jezik, izgledala nedorečeno[5]. Tek tridesetih godina XX veka, Trifun Dimić je počeo sakupljanje usmenog stvaralaštva Roma na teritoriji Vojvodine što je rezultiralo antologijama romske usmene poezije: „Kana vavas andro foro ― Dolazeći sa vašara“ izdata 1979. godine zatim, „ Rromane romaja, sovlahimate thaj bahtarimate ― Romske kletve, zakletve i blagoslovi“ izdato 1985. godine, „Ćidimata rromane điljendar ― Romska narodna poezija“ izdata 1986. godine „Tradiciako rromano lilaripe ande Vojvodina ― Tradicijska romska književnost u Vojvodini“ izdata 1997. godine. Prikupljanjem romskih bajki bavio se i književnik Alija Krasnići, koji je bajke prikupljene na Kosovu i Metohiji, štampao pod nazivom „ Devla ćer man kir! ― Bože pretvori me u mrava!“ 2001. godine . Romske zagonetke i mitove objavio je Rajko Đurić 1990. godine a u Zbirci „Bacila sam jabuku u peć“ 2012. godine Marija Aleksandrović [6] napravila je klasifikaciju usmene romske poezije na već prikupljenim i objavljenim pesmama iz različitih antologija. Prikupljanjem usmenog stvaralaštva sporadično su se bavile krajem XX veka nevladine romske organizacije (Istraživači Romi[7] iz Žablja, Osvit iz Niša[8]). Dečije novine „ Čhavrikano lil“ u izdanju Rrominterpressa, iz Beograda štampao je od 1995. – 2000. godine mitove, legende i pesme iz usmene romske poezije i time se usmeno stvaralaštvo sačuvalo od neumitnog zaborava.
Umetnička književnost na romskom jeziku
Po navodima R. Đurića[9], u XIX veku su pojedinci romskog porekla stvarali umetnička dela ali na srpskom jeziku, među njima su Milan Begović, Nikolaj Velimirović i Velimir Živojinović Massuka. Prva pesnikinja romskog porekla bila je Gina Rajničić (1830 ― 1891). Njene pesme je objavio etnolog Hajnirih fon Vlislocki u zborniku “Ciganska poezija”[10]. U periodu između dva svetska rata pokrenut je časopis na romskom jeziku „Romano lil” u kojem je objavljeno nekoliko proznih i lirskih priloga sve do njegovog gašenja nakon trećeg broja. Urednik časopisa je bio Svetozar Simić. Krajem šezdesetih godina XX veka, književnik romskog porekla Slobodan Berberski (1019 ― 1989)[11] svojom zbirkom „Odlazak brata Jakala“ oživljava legende i simbole usmenog romskog stvaralaštva. Prozu i poeziju na romskom jeziku sredinom XX veka, pisali su mnogi romski književnici kao što su Rajko Đurić, Trifun Dimić, Jovan Nikolić, Alija Krasnići, Gordana Đurić, Barjam Haliti, Slavimir Demirović, Zoran Tairović, Ranko Rajko Jovanović, Ištvan Farkaš, Mehmet Saćip, Dragica Kaldaraš, Zoran Rašković i dr.
Romski jezik zvanično nije standardizovan u Srbiji, te pesnici stvaraju na svom dijalektu.
Zbog toga, pesnici koji stvaraju na arlijskom dijalektu ne mogu imati svoju čitalačku publiku kod Roma koji govore gurbetskim dijalektom. Jezička barijera dovodi do toga da se u zbirkama romske poezije često piše dvojezično (na srpskom i romskom) kako bi poeziju na romskom jeziku mogli čitati sa prevodom čime se gubi na originalnosti pesme.
Marija Aleksandrović
[1] R. Đurić, Istorija romske književnosti, Vršac 2010, 83.
[2] Isto, 25.
[3] D. Acković, Tradicionalna nematerijalna kulturna baština Roma, Beograd 2012, 23.
[4] Isto, 24.
[5] Čitajući zbirku „Ciganska poezija“ R. Uhlika i Branka V. Radičevića, stekla sam utisak da su prepevane pesme sa romskog na srpski jezik izgubile kako smisao, tako i ritmičnost odnosno metriku. O problemu prevođenja pogledati M. Aleksandrović „ Bacila sam jabuku u peć“ Novi Sad 2012.
[6] Marija Aleksandrović, „Bacila sam jabuku u peć“,Novi Sad 2012.
[7] Istraživači Romi, „Prilozi za istraživanjetradicije Roma u Sremu”, Novi Sad 2002.
8 R.Đurić, „ Istorija romske književnosti“, 83.
